Gmina Orla
Synagoga w Orli (fot. B. Komarzewski)
W 1585 r. w posiadanie Orli weszli Radziwiłłowie poprzez małżeństwo Krzysztofa, zwanego „Piorunem” z Katarzyną z Tęczyńskich, primo voto Olelkowiczową. Ich syn Krzysztof w 1618 r. nadał Orli pierwszy przywilej miejski, a po pożarze odnowił go w 1634 r., zaś jego syn Janusz, wojewoda wileński i hetman wielki litewski, dziewięć lat potem potwierdził i poszerzył przywilej, nadał miastu herb (radziwiłłowski orzeł z toporem) i zmienił termin targów ze środy na niedzielę. Prawo miejskie Orli nigdy nie było potwierdzone przez władców polskich, stąd było ułomne. Radziwiłłowie rozbudowali w Orli swą rezydencję, wznosząc m.in. murowany dwór z wieżyczkami i kopułą. Janusz Radziwiłł zwołał tutaj dwa synody dysydentów polskich i litewskich w 1626 i 1644 r., które odbywały się w nowym murowanym zborze kalwińskim. W tym czasie w Orli były dwie cerkwie: św. Szymona Słupnika i św. Jana Teologa, które z prawosławnych stały się unickimi. W latach potopu szwedzkiego dobra orlańskie trafiły w ręce Bogusława Radziwiłła. Na przełomie XVII-XVIII w. dobra orlańskie były w zastawie u Benedykta Pawła Sapiehy, a potem gen. Jakuba Henryka Fleminga. Wraz z ręką jego córki Krystyny przejął je Józef Sapieha. W trakcie wojny północnej dobra orlańskie znacznie ucierpiały na skutek najazdów podkanclerzego litewskiego Stanisława Szczuki.
Zapewne to Radziwiłłowie sprowadzili do Orli Żydów jeszcze w XVI w. W 1616 r. był już tutaj żydowski dom modlitwy. Około połowy XVII w. wyznawcy mojżeszowi wznieśli stojącą do dzisiaj piękną murowaną synagogę. W 1674 r. w Orli opłacono podatek pogłówny od 227 chrześcijan i 203 Żydów. W XVIII w. Żydzi zdominowali miejscowość nie tylko pod względem gospodarczym, ale i narodowościowo-wyznaniowym. W 1807 r. na 1586 mieszkańców 1102 to byli Żydzi (ok. 70 proc.). Liczna i aktywna gmina żydowska funkcjonowała tutaj do 1942 r.
Figura św. Jana Nepomucena w miejscowości Szczyty Dzięciołowo
(fot. B. Komarzewski)
Przed 1740 r. Orla trafiła w zastaw do Branickich z Białegostoku. Dopiero w 1808 r. zastaw wykupił potomek rodu dawnych właścicieli Michał Radziwiłł, po którym majątek przejął syn Dominik. Od 1830 r. dobra orlańskie, składające się z Orli, Koszel, Topczykał, Redut, Krywiatycz, Paszkowszczyzny, Toporek, Szereni, Mikłaszy, Werweczek i Wólki, były administrowane przez Wittgensteina. W Orli było wówczas około 8-10 ulic, w tym: Ryńska (Rynek), Dworna, Brzeska, Koszelewska, Poświętna, Witecka, Narewska, Nowe Budki. W 1839 r. miejscowe parafie unickie zostały przekształcone w prawosławne. W latach 40. XIX w. dobra orlańskie kolejny raz zmieniły właściciela, a został nim wspomniany Wittgenstein. W drugiej połowie tego stulecia uległy podziałowi i stanowiły własność ks. Wittgensteina, Aleksandra Malczewskiego i Aleksandra Patona. W końcu XIX i na początku XX w. uwłaszczeni chłopi z Hołód, Koszel, Szczytów, Szereni i innych zakładali towarzystwa włościańskie i korzystając z tanich państwowych kredytów wykupywali poszczególne majątki.
Bocian biały (Ciconia ciconia) (fot. B. Komarzewski)
W 1852 r. car Mikołaj I potwierdził status miejski Orli i zaliczył ją do tzw. miasteczek nadetatowych. W latach 1861-1915 miejscowość była ośrodkiem gminnym. W latach 1895-1896 dobra orlańskie przecięła linia kolejowa Bielsk – Białowieża, która jednak ominęła miasteczko. W czasie pierwszej wojny światowej wielu mieszkańców Orli i okolic musiało udać się na tzw. bieżeństwo, uciekając w głąb Rosji przed wojskami niemieckimi w 1915 r. Po wojnie nie wszyscy zdołali powrócić.
Stary kirkut w Orli (fot. B. Komarzewski)
W końcu 1921 r. Orla utraciła prawo miejskie i uzyskała status osady. Była wówczas ośrodkiem gminnym dla 48 miejscowości, folwarków i kolonii. Gmina liczyła 7824 mieszkańców, a Orla 1518, w tym 1167 Żydów, 320 prawosławnych i 31 katolików. W okresie międzywojennym największym zakładem była żydowska kaflarnia Wajnsztajnów. Wielką tragedię przeżyła Orla w 1938 r. Olbrzymi pożar strawił wówczas ponad 550 budynków mieszkalnych i gospodarczych.
W trakcie wojny Niemcy umieścili Żydów orlańskich w dwóch gettach (małym i dużym). Zgładzono ich w listopadzie 1942 r. w Treblince. W czasie wojny Orla nadal była siedzibą gminy.
Cerkiew św. Michała Archanioła w Orli (fot. B. Komarzewski)
W gminie Orla warte zobaczenia są:
– w Orli: cerkiew św. Michała Archanioła z 1797 r. oraz dzwonnica z XIX w., cmentarz prawosławny z cerkwią cmentarną pw. św. św. Cyryla i Metodego z ok. 1870 r. z częściowo zachowaną polichromią, synagoga z XVII w. i szczątki cmentarza żydowskiego (kirkutu) – z kilkunastoma zachowanymi macebami;
– w Szczytach Dzięciołowie: cerkiew Ścięcia Głowy św. Jana Chrzciciela z 1785 r. fundacji Jana Węgierskiego, obok dzwonnica z 1840 r., w pobliżu kamienna figura św. Jana Nepomucena z 1758 r., pierwotnie przeznaczona dla otoczenia pałacu Branickich w Białymstoku. Wewnątrz cerkwi obrazy autorstwa malarza nadwornego Jana Klemensa Branickiego Jana Mirysa. Przewodniki turystyczne błędnie podają, że w Szczytach urodził się znany poeta Kajetan Węgierski;
– w Szczytach Nowodworach: drewniany dwór z pierwszej połowy XIX w. i spichlerz z drugiej połowy XIX w.;
– w Wólce Wygonowskiej: cerkiewśw. Michała z pierwszej połowy XX w.
Bocian biały (Ciconia ciconia) (fot. B. Komarzewski)
W większości wsi na terenie gminy zachowała się tradycyjna mieszkalna i gospodarcza zabudowa drewniana, która nadaje tym terenom swoisty charakter.
* * *
Gmina Orla położona jest we wschodniej części powiatu bielskiego i zajmuje powierzchnię 15 990 ha. W skład gminy wchodzą 22 sołectwa, w których zamieszkuje ogółem 2833 mieszkańców (stan na 30 czerwca 2016 r.). Przez obszar gminy biegną liczne szlaki komunikacyjne, w tym droga krajowa do granicy państwa oraz droga wojewódzka do Białowieży. Przepływają tędy rzeki Orlanka i Biała.
Tama bobrowa (fot. B. Komarzewski)
Gmina ma typowo rolniczy charakter, ze zróżnicowaną jakością gleb. Użytki rolne stanowią ponad 80 proc. ogólnej powierzchni. Gmina dysponuje stosunkowo dużym zasobem ziemi przeznaczonej do sprzedania, przy czym cena gruntów jest niższa niż w pozostałych rejonach powiatu. Rolnicy prowadzą w większości ogólne gospodarstwa indywidualne. Nieliczni specjalizują się w produkcji mleka lub zboża. Powstają tu również gospodarstwa wytwarzające żywność ekologiczną.
Czystość środowiska, a także bliskość Puszczy Białowieskiej, sprawiają, że okolice gminy Orla stanowią atrakcyjne miejsce dla turystów. Można tu znaleźć zakątki pierwotnego krajobrazu z mokradłami, liczne gatunki ptaków, bobry i piżmaki. Lasy obfitują w runo i zwierzynę, co sprzyja wszelkim formom zbieractwa i łowiectwa.
Gmina Orla słynie z rękodzieła ludowego. Mieszkańcy gminy wytwarzają wyroby ze słomy, brzozy, siana, wikliny czy papieru. Można tu również spotkać artystę-stolarza wykonującego tradycyjne drewniane zdobienia domów oraz gospodynie domowe zajmujące się m.in. wypiekiem chleba w tradycyjny sposób.
opracowanie części historycznej Zbigniew Romaniuk
